Van de joodse families, die tot aan de Duitse bezetting in Scheemda hebben gewoond, geniet de familie Bamberg misschien wel de grootste bekendheid. David en zijn vrouw Carolina hebben samen met hun drie kinderen Anna, Louisa (Wiesje) en Izaäk een moderne en goed lopende slagerij aan de Diepswal in Scheemda. De Diepswal is, naast de Torenstraat, destijds de belangrijkste winkelstraat geweest van Scheemda. Naast een aantal kroegen is er een bakkerij, zijn er verschillende kruidenierswinkels en een slagerij geweest. De moderne slagerij van Bamberg is een begrip in Scheemda en omstreken in de jaren voor de Tweede Wereldoorlog.

De dom van Bamberg. Foto: Berthold Werner, 30 juli 2008. Licentie: Publieke domein.

Oorsprong van de familie Bamberg
De familie Bamberg komt oorspronkelijk uit het Duitse stad Bamberg, dat tegenwoordig circa 78.000 inwoners telt, waar een zekere Izaäk Elias samen met zijn vrouw  Foktje Jakobs. Hij is het die Bamberg verlaat, maar waarom en om welke reden Elias het Zuid-Duitse stadje achter zich laat om zich uiteindelijk rond zijn vijfentwintigste in Midwolda te vestigen is onbekend. Izaäk en Foktje oefenen in Midwolda het beroep van vleeschhouwer en vleeschhouwerse uit.

Circa 1766 wordt daar in Midwolda hun zoon Elias Izaäks Bamberg geboren. Net als zijn vader wordt hij slager. Hij, Elias Izaäk Bamberg, huwt omstreeks 1804 in Midwolda Maria (ook Marijke) Sanders [4] en ze krijgen vijf kinderen, Sander in 1805, Fokje in 1807, Izaäk in 1809, Herman in 1811 en Jacob in 1812. Op 23 januari 1816 komt er een zesde kind, maar het dochtertje komt helaas levenloos ter wereld en zoals zo vaak in die tijd moet ook de moeder de zwangerschap op haar kraambed met de dood bekopen [JPK]. Op 5 maart 1816 overlijdt de moeder en ‘slagtersvrouw’ Maria Sanders op de leeftijd van slechts 38 jaar [5].

Op de achtergrond de woning van de familie David en Carolina Pels.

Izaäk Bamberg
Het is hun in 1809 geboren zoon, de 22-jarige Izaäk Bamberg, die zich in Scheemda aan de Diepswal vestigt als vleeschhouwer. Hij is getrouwd met Anna de Levie, dochter van Mozes David de Levie en Amalia de Vries [JPK]. Op 23 maart 1880 wordt in Nieuwolda echter eerst nog een tweeling geboren, zoontje Jakob [6] en een dochter met de naam Amalia [6a]. Amalia overlijdt 8 weken na haar geboorte op 18 mei 1880 te Scheemda [7].
Al spoedig volgt er een tweede dochter, Esther Bamberg op 24-05-1881 [8]. Het is op 26 april 1883 als er weer een dochter wordt geboren. Ze noemen haar wederom Amalia [9] naar haar overleden zusja. Marieke wordt geboren op 5 november 1884 te Scheemda [10]. Zij trouwt op 8 augustus 1907 aldaar op 22-jarige leeftijd met de 27-jarige slagersbediende Herman van Zanten, geboren te Groningen, zoon van Benjamin van Zanten en Betje Samuel Muller. Zoontje Mozes wordt geboren op 18 juli 1886 te Scheemda [11] en zoontje David geboren op 27 juni 1893 te Scheemda [12]. Tot slot komt er nog een doodgeboren kindje op 29-06-1893 [13].

Zoon Jacob, nog geboren in Midwolda, trouwt op 30-jarige leeftijd met de even oude Grietje van Hoorn, modiste in ’t Zandt, dochter van Manuel van Hoorn en Hendel Meijer [14]. Zoon Mozes werkt bij de ambtelijke vleeskeuring en trouwt op 27-jarige leeftijd met de 25-jarige Sophia Kosses, geboren te Oude Pekela en dochter van Hartog Kosses (vleeschhouwer) en Betje Meijer [15]. Dochter Esther huwt op 34-jarige leeftijd de 36-jarige Aron Samuel, veehandelaar, geboren te Wierden en zoon van Izak Samuel en Clara Meijler. Het huwelijk vindt plaatst in Scheemda [16]. Amalia huwt op 36-jarige leeftijd 36-jarige Jacob Nathans, geboren te Loppersum en zoon van Izaak Nathans en Ester van Hoorn [17].  Zoon David, slager, huwt op 26-jarige leeftijd den 25-jarige Carolina Pels, geboren in Delfzijl, dochter van Jacob Pel (koopman) en Louisa Coopman [18].
Op 26 augustus 1921 overlijdt vader Izaäk Bamberg op 64-jarige leeftijd [19]. Moeder Anna de Levie, geboren in Veendam, overlijdt snel daarna op 63-jarige leeftijd op 7 september 1921 te Scheemda [20].

De familie Bamberg. V.l.n.r. David Bamberg (1893-1943), Louisa Bamberg (1923-1943), Izaäk Bamberg (1924-1945), Carolina Bamberg-Pels (1896-1943), Anna Louisa Bamberg (1921-1943).

Zoon David Bamberg
Daar aan de Diepswal 19 in Scheemda groeit dus ook zoon David op als zoon van Izaäk Bamberg, vleeschhouwer en Anne de Levie. De Diepswal ligt  in het oude centrum van het dorp, daar ligt het vaak vol met schepen. Daar is handel en worden de veemarkten gehouden en is er vertier. Als kind bezoekt David de lagere school in de Torenstraat [JPK].

De 26-jarige David trouwt op 9 juni 1920 in Delfzijl met de 23-jarige Carolina Pels, geboren op 29 september 1896 te Delfzijl , dochter van Jacob Pels en Louisa Coopman [21]. Zij beginnen een slagerij in een gehuurd winkelpand achter aan op de Diepswal. Na het overlijden van zijn ouders, Izaäk en Anna in 1921, kopen David en Carolina de huurwoning van zijn ouders in de Havenstraat, waar muziekhandel Kuipers later zal komen. Het echtpaar Bamberg krijgt drie kinderen, Anna Louisa (25 februari 1921), Louisa Wiesje (24 januari 1923) en tenslotte Izaäk (29 oktober 1924), De laatste wordt genoemd naar zijn grootvader [JPK].

Een nieuw woning en een moderne slagerij
In 1927 besluiten David en Carolina een woning aan de Diepswal te kopen, om daar een moderne slagerij te beginnen. De ouderlijke woning aan de Havenstraat wordt verkocht en het gezin betrekt een dubbele woning met tuin waarvoor ze f 4950,- betalen. De inrichting van slagerij en winkel wordt eigentijds aangepakt. De koeling is in die tijd nog niet in de hinderwetvergunning verplicht gesteld, maar is voor een moderne slagerij toch eigenlijk wel een voorwaarde. In juni 1927 is het zover en in de Scheemder Courant van 4 juni laat David de inwoners van Scheemda weten dat zijn slagerij aan de Diepswal nummer 30 wordt heropend: 'Een bedrijf, naar de eischen des tijds ingerichte slagerij met meer licht, meer lucht, en meer ruimte. Door aanschaffing van de nieuwste koelcel zijn wij in staat elken dag versch vleesch te leveren', aldus de advertentie [JPK].

Meestal gaat David op maandag bij de klanten langs om de grotere bestelling op te nemen. Op vrijdag worden ze thuisbezorgd. De vele advertenties in de Scheemder Courant van die dagen laten ons een moderne slagerij zien met een keur aan vleeswaren. Carbonade, fricandeau, ribspek, met- en leverworst, ham, rollade en lamsvlees. Voor de Paasdagen in 1933 kondigt Bamberg een extra slacht aan van een eerste kwaliteit jonge ‘paaschkoe’, drie  zware varkens en een fijn ‘zoetemelksch’ kalf. Alles is zeer voordelig, zoals de advertenties beloven, want voor hem geldt: grote omzet, kleine winst [JPK].

De Diepswal te Scheemda. Omstreeks 1920?

Een nieuwe investering
In 1931 wordt er opnieuw stevig geïnvesteerd. Er wordt een nieuwe ijskast gekocht en een koelmachine. De nieuwe verzekeringspolis van de Maagdenburger Brandverzekering Maatschappij, die in 1931 voor de inboedel wordt afgesloten, laat een verzekerde waarde zien van 4250 gulden. Daaronder vallen meubelen, kleding, levensmiddelen, het radiotoestel en de naaimachine, maar ook de elektrische gehaktmachine, de snelweger, het slagersgereedschap en de voorraad aan vlees.

Volgens oud-inwoners van Scheemda hebben ze een tamelijk losse band met de Joodse gemeente in Winschoten waaronder ze ressorteden. Ook de slagerij blijf op zaterdag, de sabbat, gewoon open. Hun drie kinderen, die naar de openbare school in de Torenstraat gaan, krijgen eens in de week van een Joodse leraar thuis les in het Hebreeuws. De verhouding met de bevolking en de andere winkeliers aan de Diepswal is uitstekend. Als de bewoners van de Diepswal een jaarlijkse uitje organiseren, ontbreken ook David en Carolina niet, zo blijkt uit foto’s [JPK].

Zo verstrijken de laatste zorgeloze jaren voor de oorlog…

Deze foto is vlak vóór de deportatie gemaakt. V.l.n.r. Anna Louisa Bamberg, David Bamberg, Izaäk Bamberg, Carolina Bamberg-Pels en Louisa Bamberg.

De bezetting en hun einde
Tijdens de bezetting wordt het gehele gezin op 11 november 1942 gedeporteerd, nadat de slagerij in opdracht van de Duitsers wordt gesloten. Ook alle familieleden van het geslacht Bamberg uit Midwolda worden opgepakt. Ze worden allemaal op 11 november 1942 opgehaald en naar kamp Westerbork gebracht om vervolgens in overvolle treinwagons naar Auschwitz te rijden. Daar wacht hun een noodlottig einde. Pas acht jaar later in 1952 wordt hun dood bijgeschreven in de overlijdensregister van 1952.

Izaäk Bamberg. Deze foto is nog vóór de deportatie in Scheemda gemaakt.

David Bamberg, overlijdt in Auschwitz op 19-02-1943 als hij  49 jaar is [25]. Zijn echtgenote Carolina Pels eveneens op 19-02-1943. Zij is dan 46, jaar [26].
Hun drie kinderen: Louisa Wiesje overlijdt op 9 februari 1943 in Auschwitz op 20-jarige leeftijd [22]. Dochter Anna Louisa wordt om het leven gebracht op 19 februari 1943 [23]. Zoon Izaäk Bamberg is 18 jaar als hij in Auschwitz aankomt en verricht daar twee jaar lang dwangarbeid. Hij sterft wegens uitputting op 21 januari 1945 [24]. Slechts zeven dagen later wordt het kamp door de Russen bevrijd.

De ambtenaar van de Burgerlijke Stand van Scheemda kan in 1951 in de overlijdensaktes slechts noteren ‘De aangifte van dit overlijden is van mij ambtenaar van de burgerlijke stand  van Scheemda schriftelijk gedaan vanwege de Minister van Justitie. Waarvan akte op heden ……’ Er staat dan ook maar slechts één handtekening onder de akte, die van de ambtenaar zelf.

Vernietigingskampen
Er zijn 22 personen van de families Bamberg, Hart uit de Torenstaat en Van Geuns in kampen om het leven gebracht. Het geslacht Van Geuns heeft langer dan 150 jaar, en vier generaties in Scheemda gewoond. Veertien van hen zijn in 1942 op transport gezet naar de vernietigingskampen. Het monument in Scheemda is onthuld in het najaar van 1977 en staat op de plek waar vóór de oorlog het huis aan de Havenstraat van de Joodse sigarenhandelaar van Geuns heeft gestaan. In het winkelpand komt later de viswinkel van Telkamp en daarna van Plugge. Nu staat op die plek de apotheek.

	Het Joods monument in Scheemda bestaat uit een zwerfkei, waarop een davidster is aangebracht. De ondergrond bestaat uit veldkeien. Het monument staat op de hoek van de Havenstraat en de Schoolstraat op de plek waar vóór de oorlog het huis van de Joodse sigarenhandelaar Van Geuns heeft gestaan. Het monument is onthuld in de herfst van 1977.

Gedenksteen 'Ter nagedachtenis aan onze Joodse dorpsgenoten 1940-1945'.